Rezerwat przyrody „Stawy Raszyńskie”

Rezerwat przyrody „Stawy Raszyńskie” 

- powołano zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 stycznia 1978 roku. Rezerwat zajmuje powierzchnię 110 ha. Położony jest w Falentach, na terenie gminy Raszyn, w województwie mazowieckim. Obejmuje on stawy hodowlane, wyspy na stawach oraz groble stawowe i bezpośrednio przyległe grunty, głównie łąki i pastwiska. Celem ochrony jest zachowanie cennego biotopu lęgowego wielu rzadkich gatunków ptaków oraz żerowisk i miejsc odpoczynku ptaków przelotnych. 

Rezerwat położony jest w środkowej części zlewni rzeki Raszynki, na jej 6. kilometrze po południowo-zachodniej stronie. Rozciąga się po obu stronach drogi krajowej nr 7 (z Warszawy do Krakowa i Katowic). Stanowi w tej części województwa mazowieckiego – na terenie wysoko zurbanizowanym, w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy – jedyny w swoim rodzaju biotop dla ornitofauny nie tylko błotnej i wodnej. Mimo narastającej presji człowieka na środowisko przyrodnicze notuje się tu około 130 gatunków ptaków zarówno wodno-błotnych, jak i lądowych. Jest przez to doskonałym miejscem do obserwacji awifauny przez cały rok.

Znaczną część rezerwatu stanowią stawy hodowlane, ale mimo to roślinność szuwarowa obrzeża stawów, liczne wyspy porośnięte krzewami, turzycami i trawami, a także łęgowe drzewostany z topolą białą, wiązem i klonem stanowią mozaikę ekosystemów tworzącą dogodne warunki bytowania także – poza ptakami – licznym gatunkom ssaków, gadów i płazów. Oprócz znacznych walorów przyrodniczo-krajobrazowych teren ten charakteryzuje się również bogatą przeszłością historyczną związaną głównie z bitwą pod Raszynem i dziejami pałacu z początku XVII wieku znajdującego się w Falentach.

Zbiorniki wodne w rezerwacie to 11 stawów hodowlanych, wykorzystywanych – w zależności od potrzeb – jako narybkowe, kroczkowe lub towarowe, przesadki oraz zimochowy (dodatkowa funkcja głębszych stawów). Stawy te mają również wieloletnią historię. Niektóre – na terenach bagnistych – powstały już w 1784 roku. Hodowlę ryb na szeroką skalę rozpoczął w nich w 1839 roku znany kupiec warszawski Jan Spiski (jego imieniem nazwano jeden ze stawów w południowej części rezerwatu). 

Wszystkie stawy należą do grupy spuszczanych typu karpiowego o wodzie stojącej lub wolno przepływającej w ilości kilku lub kilkunastu litrów na sekundę. Są to stawy dobrze nagrzewające się latem (do około 20˚C), niektóre okresowo mało zasobne w tlen (głównie w lipcu i sierpniu). Stawy te tworzą obręb hodowlany zatwierdzony przez Wojewodę Mazowieckiego.

Stawy w rezerwacie można podzielić na głębokie, średnio głębokie i płytkie. Do stawów głębokich zaliczono stawy nr 9 (o powierzchni lustra wody 6,7 ha) i nr 13 (1,7 ha) oraz Staw Parkowy Górny (4,5 ha). Ich średnia głębokość po napełnieniu nieznacznie przekracza 1,0 m. Różnica głębokości pomiędzy łowiskiem (gdzie po spuszczeniu wody odławia się ryby) a przeciwległym brzegiem stawu wynosi około 0,7 m. Stawy średnio głębokie to: Puchalski (20,9 ha), Raszyński (21,2 ha) i Falencki (17,1 ha). Charakteryzują się one dużym zróżnicowaniem głębokości, co wynika z ukształtowania dna umożliwiającego spływ wody i odławianie ryb w łowisku przy mnichu spustowym. Głębokość w łowisku wynosi około 1,7 m, a po jego przeciwległej stronie – tylko około 0,5 m, co daje średnią głębokość nieznacznie poniżej 1,0 m. Roślinność rozwija się głównie w płytszych częściach stawów. Do stawów płytkich zaliczono stawy: nr 7 (4,1 ha), nr 8 (4,7 ha), Parkowy Dolny (2 ha) i Spiski (5,6 ha) oraz nr 11. Są to zbiorniki o średniej głębokości 0,6–0,8 m.

 „Stawy Raszyńskie” poprzez sztucznie ukształtowany układ hydrologiczny łączą w sobie wiele funkcji: od czysto produkcyjnych, poprzez retencjonowanie wód, do funkcji ochronnych i kształtowania lokalnych wartości przyrodniczych.

Wieczystym użytkownikiem rezerwatu i otaczającego go terenu o całkowitej powierzchni około 370 ha, jest Instytut Technologiczno -Przyrodniczy- Państwowy Instytut Badawczy, który prowadzi badania z zakresu:

• urządzania przestrzeni produkcyjnej rolnictwa,
• gospodarki wodnej w rolnictwie,
• sanitacji wsi,
• gospodarowania na użytkach zielonych.

Zasoby wodne

Zasilanie stawów w wodę następuje z kilku źródeł: 

1. źródliska Laszczki (główne źródła zasilania), doprowadzające wodę do stawów Ciekami spod Laszczek (od-noga wschodnia i zachodnia),
2. dopływy rowami odwadniającymi z przyległych gruntów ornych i użytków zielonych (odpływy drenarskie, spływy naturalne),
3. rzeka Raszynka – w okresie suszy woda jest przepompowywana do stawów w celu uzupełnienia jej niedoborów powodowanych dużym parowaniem,
4. naturalne źródła występujące na obiektach stawowych lub w pobliżu (Staw Spiski i Staw Puchalski). 

Zdecydowanie najważniejszym źródłem zasilania w wodę dla całego hydrograficznego systemu stawów są źródliska w Laszczkach oddalone o około 1,5 km od obiektu stawowego i zajmujące ok. 5,5 ha powierzchni. Źródliska te – uznane za pomnik przyrody (orzeczenie prezydenta Miasta Warszawy nr 472 z dnia 12 maja 1978 r.) – połączono w jeden wspólny ciąg ekologiczny z rezerwatem „Stawy Raszyńskie” oraz z doliną rzeki Raszynki tworząc Obszar Chronionego Krajobrazu.

ŚCIEŻKA EDUKACYJNA 

Na terenie rezerwatu znajduje się  szlak pieszy, wraz z trzema wieżami widokowymi znajdującymi się przy stawach Falenckim, Raszyńskim i Parkowym Górnym, dającymi możliwość obserwacji okolicznych łąk z całym bogactwem gatunków ptaków. Rezerwat zasiedla około 100 gatunków ptaków lęgowych, a podczas migracji pojawia się kolejne 50. Na uwagę zasługuje występowanie 4 lęgowych gatunków perkozów: dwuczubego, rdzawoszyjego, perkozka i zausznika, dużej kolonii mewy śmieszki (na stawie Puchalskim) oraz kolonii lęgowej czapli siwej i kormorana czarnego na zadrzewionej wyspie na stawie Falenckim. Licznie występują tu także: kaczka krzyżówka, gęś gęgawa, łabędź niemy. Stawy są atrakcyjnym miejscem do żerowania także w czasie okresowego spuszczania wody. W okresie przelotów na odsłoniętych dnach stawowych posilają się brodźce piskliwe, samotne i krwawodziobe oraz kwokacze. Można tu odnotować obecność także wielu rzadkich gatunków ptaków np.: rybołowa, bielika, błotniaka stawowego, mewy czarnogłowej, rycyka, remiza, zimorodka, dzięcioła białoszyjego czy trzciniaka.

Platforma obserwacyjna

Aleja jesionowa (wzdłuż al. Hrabskiej) – pomnik przyrody (zachowany fragment historycznego traktu do wsi Łady)

Oprócz walorów przyrodniczych rezerwat stanowi również wartość historyczną. Na terenie rezerwatu znajdują się także:

• Pomnik Męczeństwa Polaków (ku czci więźniów Pawiaka oraz mieszkańców okolicznych wsi rozstrzelanych przez hitlerowców w 1943 roku)

• Grobla falencka - miejsce historycznej bitwy wojsk polskich z wojskami austriackimi 19 kwietnia 1809 

• kamień upamiętniający bitwę raszyńską (ufundowany przez PTTK w 150. rocznicę bitwy)

• figura Boga Ojca (późnobarokowa, zabytkowa rzeźba z piaskowca z końca XVIII w.),

FLORA STAWÓW I GROBLI

Rezerwat przyrody „Stawy Raszyńskie” obejmuje zbiorniki wodne, ich skarpy, groble oraz przestrzenie pomiędzy stawami. Zróżnicowanie siedliskowe rezerwatu warunkuje jego różnorodność florystyczną.

Flora stawów

Wszystkie stawy w rezerwacie należą do grupy stawów spuszczanych. Ukształtowanie dna zbiorników umożliwiające spływ wody jest czynnikiem różnicującym florę w obrębie zbiornika. W stawach rezerwatu odnotowano obecność 20 gatunków roślin naczyniowych. Są to hydrofity wynurzone (np. trzcina pospolita, pałka szerokolistna), o liściach pływających (rdestnica pływająca), zanurzone (rdestnica grzebieniasta) oraz wolno pływające (rzęsa drobna, rogatek sztywny). Ponadto w poszczególnych stawach można spotkać pojedyncze stanowiska takich roślin jak: jeżogłówka gałęzista, kropidło wodne, łączeń baldaszkowaty, manna mielec, nadwodnik okółkowy, oczeret jeziorny, pałka szerokolistna i wąskolistna, rdest ziemnowodny, rdestnica drobna, rdestnica grzebieniasta, rdestnica pływająca, rdestnica połyskująca, rogatek sztywny, rzęsa drobna, sitowie leśne, skrzyp bagienny, strzałka wodna, tatarak zwyczajny, trzcina pospolita, żabieniec babka wodna. 

Flora grobli oraz terenów między stawami 

Tereny pomiędzy stawami (niekiedy miejsca po tarliskach) obecnie nieużytki, są miejscem występowania: turzyc, sitów, jaskrów, dziurawca czterobocznego, firletki poszarpanej, komonicy błotnej, kuklika zwisłego, mięty wodnej, ostrożnia błotnego, ostrożnia warzywnego, pięciornika rozłogowego, znajdującego się pod ochroną storczyka plamistego, wiązówki błotnej.

Groble pomiędzy stawami są porośnięte następującymi gatunkami traw i bylin dwuliściennych:

– trawy: kostrzewa czerwona, kostrzewa łąkowa, kostrzewa trzcinowata, kupkówka pospolita, mozga trzcinowata, perz właściwy, stokłosa bezostna, stokłosa miękka, życica trwała;

– byliny dwuliścienne: babka lancetowata, babka zwyczajna, bluszczyk kurdybanek, bniec biały, brodawnik jesienny, bylica pospolita, bylica piołun, cykoria podróżnik, jasnota biała, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, koniczyna biała, koniczyna łąkowa, krwawnik pospolity, lepnica rozdęta, łopian mniejszy, mniszek pospolity, pięciornik gęsi, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, przytulia czepna, rdest plamisty, rdest ptasi, rdestówka zaroślowa, szczaw tępolistny, szczaw zwyczajny, wrotycz pospolity. 

Na rzadziej uczęszczanych groblach masowo występują: trybula leśna – na znacznej części odcinka grobli stawu Raszyńskiego od strony Raszynki oraz pokrzywa zwyczajna – na kilkudziesięciometrowych odcinkach grobli stawów: Spiskiego, nr 7 i 9. 

Na kilkudziesięciometrowym odcinku grobli stawu Puchalskiego, położonym od strony alei Krakowskiej, znajduje się duże skupisko rdestowca ostrokolczystego. Podobnie jak kolczurka klapowana jest to niezwykle ekspansywny, szybko rozmnażający się wegetatywnie gatunek obcy geograficznie, zadomawiający się w Polsce i zagrażający gatunkom rodzimym.

Drzewostan

Teren rezerwatu charakteryzuje się wysokim poziomem wody gruntowej i dużą wilgotnością gleby, a lokalnie nawet występowaniem wody stagnującej.

Krajobraz stawów urozmaicają wysepki i kępy porośnięte drzewostanem typowym dla łęgów. Olsza czarna, jesion wyniosły i wiąz polny to gatunki najczęściej występujące w rezerwacie na jego bardzo silnie uwilgotnionym podłożu. Mogą one znosić okresowe zalewanie dzięki odpowiednio przystosowanym systemom korzeniowym. Gatunkami towarzyszącymi tym zadrzewieniom są: klon pospolity, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, jarząb pospolity i czeremcha pospolita. Najczęściej występującymi krzewami zarośli łęgowych są: bez czarny, głóg jednoszyjkowy, dereń świdwa, leszczyna pospolita, trzmielina pospolita, kruszyna pospolita i szakłak pospolity.

Najbardziej uroczym miejscem rezerwatu jest Staw Falencki. Na znajdującej się na nim wyspie wśród drzew dominują topola biała, wiąz i klon. Rosną tam również dwa olbrzymie dęby szypułkowe. Na wschodniej grobli podziwiać można potężne okazy topoli, a wzdłuż alei Hrabskiej 150-letnie jesiony wyniosłe uznane za pomnik przyrody.

Aleja jesionowa prowadzi do zabytkowego zespołu pałacowoparkowego w Falentach. W parku znajduje się wiele starych i cennych drzew, a wśród nich okazy pomnikowe – m.in. dwa dęby szypułkowe.

Poza tym w zabytkowym parku krajobrazowym można zobaczyć inne ciekawe gatunki drzew, jak również godny podziwu starodrzew:

–          przed pałacem od strony zachodniej: buk pospolity forma purpurowa, dąb czerwony, jesion wyniosły odm. zwisająca, 

–          pomiędzy stawem a rowem doprowadzającym: buk pospolity, klon jawor odm. ciemnopurpurowa, olsza czarna, sosna wejmutka, 

–          za oficyną północną (pawilonem naukowym): brzoza brodawkowata, głóg dwuszyjkowy, grab pospolity, jabłoń purpurowa, jarząb mączny, kasztanowiec pospolity, klon jesionolistny, klon srebrzysty, lipa szerokolistna, orzech włoski, świerk pospolity, topola biała, wiąz polny odm. korkowa,

–          przed pałacem od strony dziedzińca: cis pospolity, daglezja zielona, dąb szypułkowy odm. stożkowata, głóg dwuszyjkowy, robinia biała, surmia bignoniowa, złotokap pospolity.

Pałac

Falenty – położone przy głównym szlaku, wiodącym z Warszawy do Krakowa i Katowic, otoczone łąkami, stawami i pięknym parkiem – były dogodnym i ulubionym miejscem odwiedzin i odpoczynku królów, książąt i wielu innych znakomitych gości. Przyczyniło się do tego zarówno położenie wspaniale urządzonego pałacu w pobliżu Warszawy, jak i również gościnność jego właścicieli. Rezydencja falencka stanowiła często ostatni etap podróży osób zdążających do stolicy. 

Tu najchętniej spędzał wolne chwile Zygmunt III Waza z małżonką i z dziećmi, korzystając z długich spacerów, przejażdżek łódkami lub spędzając czas na pogawędkach z ówczesnym właścicielem Zygmuntem Opackim. Tu też zatrzymała się na kilka dni w marcu 1646 r. – przed uroczystym wjazdem do Warszawy – królowa Ludwika Maria Gonzaga, druga żona Władysława IV. Częstym gościem w Falentach był zaprzyjaźniony z Wojciechem Opackim król Jan Kazimierz. Tu również gościła arcyksiężniczka austriacka Eleonora, żona Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który z całą świtą przybył na jej spotkanie. W Falentach zatrzymał się i był godnie przyjmowany, udający się na odsiecz Wiedniowi, Jan III Sobieski oraz Stanisław August Poniatowski, wracający z Krakowa w lipcu 1787 r.

Wcześniej, bo już w XV wieku, zajeżdżali tu książęta mazowieccy: Bolesław V, a później Konrad III Rudy na łowy do pobliskich lasów obfitujących w zwierzynę. 

Pierwsze, dotychczas znane, pisemne wzmianki o Fa-lentach pochodzą z 1428 roku (zamieszczone w „Metryce Księstwa Mazowieckiego z XV–XVI wieku”. T. 1. Warszawa 1918). Są to zapiski sądowe dotyczące przekazania praw majątkowych i spadkowych dóbr Falenty przez Małgorzatę, córkę Stefana (Szczepana), dziedzica Falent i zarazem mieszczanina warszawskiego, jej mężowi Borucie z Chmielenia. Małgorzata przekazała i na zawsze darowała Borucie wszystkie swe dobra własne i dziedziczne. W ten sposób Boruta, chorąży warszawski, wszedł w posiadanie Falent i traktował je jako swoją nową główną siedzibę.

Następną informację zawiera dokument z dnia 24 kwietnia 1434 roku, zamieszczony w „Metrykach Koronnych”. Zanotowano wtedy, że Boruta, chorąży warszawski, prawa spadkowe i pretensje do posiadłości Falenty spłacił Michałowi Puchale z Raszyńca, Janowi z Runowa i Adamowi z Czeczotek.

Potem Falenty były własnością znanej na Mazowszu rodziny Falęckich herbu Leszczyc. Nazwisko to przyjęli również potomkowie Boruty.

W latach 1504–1533 dobra przeszły w posiadanie Wiśniewskich herbu Rogala z Mazowsza płockiego, rodziny spokrewnionej z Borutą. Ratołt Wiśniewski, stolnik płocki, w 1504 roku wraz z synami Janem i Mikołajem „przeprowadził z księżną Anną, wdową po Konradzie III Rudym, zamianę dóbr Słomino i Łazy na dobra Falenty, Jaworowa i Laszczki w ziemi warszawskiej. W dobrach tych następnie mieszkał i pisał się z Falent”. Po jego śmierci w 1509 roku dobra falenckie odziedziczył syn Jan Wiśniewski, a następnie jego córka Anna Falęcka. W roku 1533 posiadłości po swej bratanicy objął Jakub Wiśniewski i w tym samym roku sprzedał je kasztelanowi sandomierskiemu Mikołajowi Wolskiemu, herbu Półkozic, któremu służyły jako rezydencja podmiejska.

Po śmierci kasztelana (Mikołaja Wolskiego) w 1548 roku dobra odziedziczyli trzej synowie: Stanisław, Zygmunt i Mikołaj; potem jedynym właścicielem stał się Mikołaj, biskup płocki, później chełmiński, a w latach 1562–1567 biskup włocławski. W roku 1549 Wolscy uzyskali od króla Zygmunta Augusta przywilej dla Raszyna, zezwalający na organizowanie dorocznego jarmarku na św. Stanisława (8 maja) i cotygodniowego targu w niedzielę. W przywileju tym Raszyn został określony jako miasto, późniejsze przekazy jednak nie potwierdzają istnienia miasta Raszyna; już w 1563 roku wymieniany jest w rejestrach podatkowych jako wieś.

Po śmierci biskupa Mikołaja Wolskiego (marzec 1567) dobra falenckie i raszyńskie pozostawały przejściowo pod zarządem biskupstwa włocławskiego, zapewne do ostatnich lat XVI w. i z tego tytułu zostały opisane w ówczesnej lustracji dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582.

W końcu XVI wieku Falenty przeszły w posiadanie Opackich herbu Prus III, znanej na Mazowszu senatorskiej rodziny, blisko związanej z dworem królewskim. Jej członkowie pełnili liczne urzędy na dworze króla Zygmunta III Wazy oraz jego synów.

Na początku XVII wieku właścicielem dóbr falenckich był Zygmunt Opacki, syn Mikołaja, starosta piaseczyński, późniejszy podkomorzy warszawski i wojewoda dorpacki, a od 1633 roku wielkorządca zamku krakowskiego. Był to człowiek wszechstronnie wykształcony, zaufany króla Zygmunta III, który powierzał mu ważne zadania państwowe. Na podstawie podziału z braćmi: Wojciechem, Krzysztofem i Samuelem w roku 1625, Zygmunt Opacki otrzymał Raszyn, a także wykupił grunty od ponad 20 właścicieli ziemskich w siedmiu wsiach koło Raszyna. W ich skład weszły wsie: Falenty, Raszyn, Jaworowa, Puchały, Rędziny, Dziuracze. W ten sposób Opacki stał się właścicielem znacznych majętności podwarszawskich i około roku 1620 wybudował w Falentach murowany dwór, zapewne na miejscu wcześniejszego, drewnianego. Była to okazała rezydencja wyróżniająca się od innych ówczesnych siedzib szlacheckich wielkością, wspaniałym wyposażeniem wnętrz i przyjemnym położeniem. Nowa siedziba miała świadczyć o znaczeniu jej właścicieli.

Nie zachował się żaden przekaz ikonograficzny z tamtych czasów, który pozwoliłby odtworzyć wygląd pierwotnej budowli. Opis pałacu w Falentach podaje nam jedynie w 1646 r. Jan de Laboureur de Bleranval, historyk francu-ski:* 

„Dom Falencki [...] w bardzo przyiemnem położeniu, dla rozmaitości gaiów, strumyków, łąk i kanałów, co go otaczaią. Czasami król tam oddycha wieyskiem powietrzem i dobrze mieszka; ma bowiem rozmaite ozdobne appartamenta, po większey części z francuzka sporządzone; i co nie iest powszechnem, wszystkie mury są gipsem wyprawne. Dom ten ma wielkie podwórza, staynie dobrze rozrządzone, ogród przyiemny”.

Pod koniec swego życia w 1654 r. Zygmunt Opacki ufundował murowany kościół w Raszynie, na miejsce starego drewnianego. W tym też roku zmarł. Kościół ukończył jego syn Wojciech, który ufundował również dwa ołtarze, ozdobną ambonę, drewnianą dzwonnicę oraz ogrodzenie cmentarza ceglanym murem.

Wojciech (Olbracht) Opacki, chorąży warszawski, a potem również podkomorzy warszawski i wojewoda dorpacki, cieszył się względami i przyjaźnią króla Jana Kazimierza. Pełnił – podobnie jak ojciec – odpowiedzialne funkcje państwowe: wielokrotny poseł na sejm oraz poseł na dwory zagraniczne, przyjmował również w swej posiadłości rodziny królewskie.

Wojciech Opacki zmarł 22 czerwca 1680 roku, w wieku 56 lat. Pochowany został w Raszynie, w kościele fundacji ojca, gdzie znajduje się marmurowe epitafium z malowanym na blasze portretem zmarłego i napisem wyszczególniającym jego godności i zasługi położone dla kraju. Epitafium ufundowała żona zmarłego – Elżbieta z Kirszensteinów Opacka.

Po śmierci Wojciecha Opackiego Falenty stały się własnością jego przyrodniego brata Stanisława Opackiego oraz w części żony Elżbiety. Zgodnie z tradycją domu falenckiego Stanisław Opacki gościł w swej posiadłości 8 sierpnia 1683 roku króla Jana III Sobieskiego udającego się na odsiecz Wiedniowi. W roku 1691 odpoczywał w Falentach królewicz Jakub Sobieski wraz ze swą przyszłą małżonką Jadwigą Elżbietą, córką elektora Palatynatu Reńskiego Filipa Wilhelma.

W roku 1697 dobra falenckie nabył Zygmunt Opacki, cześnik warszawski, krewny Stanisława. Falenty pozostawały w rękach Opackich do roku 1698.

Od Opackich posiadłości te – w wyniku układów rodzinnych – przechodzą w części do Władysława Łosia i jego drugiej żony Elżbiety – wdowy po Wojciechu Opackim. Po śmierci Łosia pretensje do majątku wnosił również Feliks Potocki, wojewoda krakowski, hetman polowy koronny, mąż Konstancji Róży, córki Władysława Łosia. W 1700 roku jako sędzia w sporze Elżbiety Łosiowej z Potockim występował biskup warmiński Andrzej Chryzostom Załuski.

W XVIII wieku Falenty często zmieniały właścicieli. Na początku tegoż wieku dobra objęli Załuscy; około 1700 r. były własnością Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, biskupa warmińskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Następnie należały do Jana Franciszka Załuskiego, wojewody czernihowskiego, który odbudował pałac w Falentach zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego. Świadczył o tym napis łaciński zamieszczony na tablicy z czarnego marmuru – ufundowanej przez niego w 1717 roku – wmurowanej w zachodnią elewację pałacu.

W latach 1720–1750 Falenty były własnością Szaniawskich, po czym ponownie (po 30 latach) wróciły do Załuskich. Andrzej Stanisław Załuski, biskup krakowski i kanclerz wielki koronny, właściciel Falent w latach 1750–1757 był wraz z bratem Józefem Andrzejem, biskupem kijowskim, założycielem i fundatorem Biblioteki Załuskich – pierwszej w Polsce biblioteki publicznej.

Kolejny właściciel (w latach 1757–1759) Ignacy Załuski, starosta zatorski i ojcowski, sprzedał Falenty oraz Raszyn z przyległościami Ignacemu Przebendowskiemu, wojewodzie pomorskiemu. Przebendowski zaś odstąpił swe dobra w 1778 roku Franciszkowi Rzewuskiemu, marszałkowi nadwornemu koronnemu.

Od Rzewuskiego w 1782 roku Falenty nabył Piotr Tepper – najzamożniejszy w czasach stanisławowskich bankier warszawski; potem dobra przeszły w ręce jego siostrzeńca Piotra z Fergussonów Teppera.

Piotr Fergusson-Tepper, nazywany również Piotrem Tepperem młodszym, adoptowany przez swego bezdzietnego wuja Piotra Teppera starszego (do chwili adopcji występował jako Piotr Fergusson), odziedziczył wielki majątek, szacowany wówczas na 60–65 mln złp. Wkrótce stał się największym potentatem stolicy. Tepperowie z racji wysokiej pozycji finansowej uzyskali szlachectwo i zezwolenie na nabywanie ziemi. Zakup Falent, Raszyna, Gołkowa, Sękocina oraz majątku Deraźnia na Wołyniu zaspokoił ambicje bankiera, który uważał ten zakup za jeden ze sposobów zrównania się z magnaterią. Falenty służyły mu jako letnia rezydencja. Słynął z rozrzutnego trybu życia, rujnującego majątek. Starał się jednak również o zagospodarowanie i rozbudowanie posiadanych majątków. Dążył do rozbudowania Raszyna, gdzie z jego inicjatywy powstały nowe budowle: zajazd (austeria), dom pocztowy, kuźnia, drewniany młyn wodny oraz kramy handlowe. W dniu 11 marca 1783 roku Tepper uzyskał od króla Stanisława Augusta przywilej targowy dla Raszyna.

Piotr Fergusson Tepper przyczynił się również ogromnie do rozbudowy zespołu pałacowo-ogrodowego w Falentach. Wielką rezydencję magnacką – podobnie jak budowle w Raszynie – zaprojektował i urządził dla niego Szymon B. Zug, znany wówczas architekt. Projekty Zuga dotyczące całej posiadłości wraz z Raszynem oraz przebudowy zespołu pałacowo-ogrodowego w Falentach pochodzą z roku 1784. Prace architektoniczne dotyczyły przebudowy i modernizacji wnętrz pałacowych, powiększenia ogrodu i urządzenia go na wzór francuski oraz unowocześnienia zabudowań gospodarczych. Wspaniała była sala balowa na pierwszym piętrze pałacu, mająca kształt eliptyczny z 20 jońskimi kolumnami. Pałac otoczono ogrodem z tarasami i stawami według francuskich wzorów. W południowej części powstała tzw. dzika promenada (duży obszar zarośli i lasów) przecięta alejami, których skrzyżowanie tworzyły wolną przestrzeń w kształcie koła. W zakończeniu długiej alei stał mały budyneczek, prawdopodobnie o charakterze ermitażu. Jeden z projektów Zuga przedstawia chatkę parkową krytą strzechą, z gankiem o dwóch kolumnach i z okrągłym salonikiem wewnątrz, z pałacowym wytwornym wnętrzem. Chatka ta była typowa dla stylu ówczesnych sentymentalnych ozdobnych ogrodów XVIII wieku. Prace prowadzone były na wielką skalę, a zakończone prawdopodobnie przed rokiem 1787. 

21 lipca 1787 roku Piotr Fergusson-Tepper z wielkim przepychem podejmował w swej rezydencji w Falentach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wracającego z Krakowa z bratem Kazimierzem, senatorami, posłami i wieloma dostojnikami. Potrawy podawano w specjalnie na tę uroczystość wykonanych srebrach stołowych grawerowanych w kłosy zbóż, a stół zastawiono po królewsku. Późnym wieczorem, w ogrodzie nad stawem, urządzono ognie sztuczne, którym towarzyszyły wystrzały armatnie i muzyka. Król zachwycony ogromną gościnnością Teppera przedłużył swój pobyt w Falentach o jeden dzień.

Na zlecenie Piotra Fergussona-Teppera w roku 1790 został przebudowany i wyposażony kościół w Raszynie oraz powstała nowa plebania według projektów Zuga. Świadczy o tym napis na tablicy inskrypcyjnej, wmurowanej w ścianę nad zakrystią.

W 1792 roku zaczęły się kłopoty największego banku w Polsce. W rok później – w czasie kryzysu ekonomicznego – upadł bank Teppera (i pięć innych banków warszawskich), a w 1794 roku zmarł sam Tepper. Po śmierci Teppera wszystkie jego posiadłości zostały sprzedane na licytacji.

W roku 1800 dobra ziemskie: Falenty, Raszyn i Gołków przejął z masy upadłościowej Teppera przemysłowiec warszawski Tomasz Michał Dangel, właściciel największej fa-bryki powozów w Europie. Dangel popierany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i wybitnych magnatów doszedł wkrótce do ogromnej, kilkanaście milionów wynoszącej fortuny i nabył wiele dóbr ziemskich i kilka domów w Warszawie. Zakup podwarszawskich dóbr ziemskich umocnił jego pozycję społeczną. Zasłynął jako mąż zacnego i nieskazitelnego charakteru i wielkiej prawości. Po śmierci Dangla (21.11.1808) – zgodnie z jego testamentem – dobrami zarządzała żona Zofia z Krauzów Danglowa wraz z synami. 

15 kwietnia 1809 roku wojska austriackie pod dowództwem arcyksięcia Ferdynanda d’Este przekroczyły pod Nowym Miastem (nad Pilicą) granicę Księstwa Warszawskiego, kierując się wprost na Warszawę. Dowództwo polskie z księciem Józefem Poniatowskim na czele zdecydowało się stoczyć walkę obronną na przedpolu Warszawy – na osi dwóch ważnych traktów, wiodących z południa do stolicy: krakowskiego i wrocławskiego, po którym posuwały się siły nieprzyjaciela. Głównym ośrodkiem oporu wybrany został podmokły teren między Raszynem a Falentami, pokryty olszyną i stawami, nad błotnistym korytem rzeczki Rawki (obecnie Raszynki).

Bitwa rozegrała się 19 kwietnia 1809 roku. Armia polska, dowodzona przez ks. Józefa Poniatowskiego, a liczebnie dwukrotnie słabsza od sił austriackich, stawiła silny opór pod Raszynem. Najbardziej zacięty bój toczył się o Falenty i najbliższe okolice, które parokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Kluczową pozycję stanowiła grobla falencka, której bohatersko bronił 8. pułk piechoty, dowodzony przez płk. Cypriana Godebskiego, doświadczonego żołnierza Legionów. W krytycznym przełomowym momencie przybył na pole bitwy książę Józef Poniatowski. Bez wahania zeskoczył z konia, chwycił z rąk najbliższego żołnierza karabin i z fajką w zębach, osobiście poprowadził batalion 1. pułku do gwałtownego uderzenia na bagnety. Natarcie Austriaków zostało odparte. Brawurowa postawa księcia z czasem przeszła do legendy.

Po wielogodzinnej i nierozstrzygniętej bitwie, wobec dużych strat w ludziach, Polacy wycofali się do Raszyna, a następnie do Warszawy. Austriacy nie zdołali sforsować ani oskrzydlić pozycji polskich. Jednak wobec znaczącej przewagi liczebnej nieprzyjaciela stolica nie została obroniona. Ks. Józef Poniatowski podjął decyzję o oddaniu Warszawy Austriakom i 21 kwietnia wynegocjował honorowe warunki ewakuacji swej armii na prawy brzeg Wisły (konwencja polsko-austriacka), po czym wkroczył do Galicji.

Bitwa pod Raszynem, jakkolwiek taktycznie nie rozstrzygnięta, stała się wielkim sukcesem moralnym wojska polskiego. O bitwie tej – pisał po latach generał Roman Sołtyk, uczestnik tych wydarzeń: „Mając na względzie mniejszość sił polskich, śmiało, można zaliczyć bitwę raszyńską do najchlubniejszych w tej kampanii; jeśli weźmiemy nadto pod uwagę okoliczność, że armia Fryderyka składała się z wypróbowanych w bojach weteranów, a wojsko Poniatowskiego było – rzec można – wojskiem rekrutów, którzy nigdy ognia nie widzieli – należy podziwiać tym bardziej okazaną przez Polaków waleczność”.*

W bitwie tej poległ Cyprian Godebski** – poeta-legionista, dowódca 8. pułku piechoty, członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Kilkakrotnie ranny nie opuścił swego stanowiska, zmarł wskutek odniesionych ran, w drodze do Warszawy 19.04.1809 r. Śmierć jego odbiła się szerokim echem w kraju, był bowiem cenionym poetą i kochanym przez żołnierzy dowódcą. Grobowiec w kształcie sarkofagu greckiego na cmentarzu Powązkowskim wzniósł mu wierny przyjaciel Franciszek Ksawery Kossecki.

Bitwa raszyńska 1809 roku znalazła odzwierciedlenie w malarstwie polskim: obrazy Juliusza Kossaka, Wojciecha Kossaka, Januarego Suchodolskiego, Aleksandra Orłowskiego i innych oraz w literaturze: poezja Kazimierza Brodzińskiego, powieści Wacława Gąsiorowskiego, Walerego Przyborowskiego, Stefana Żeromskiego, Gabriela Zycha i wielu innych autorów.

W czasie bitwy raszyńskiej został poważnie uszkodzony pałac falencki, który kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. Zofia Danglowa, ówczesna właścicielka dóbr falenckich, szybko przystąpiła do jego restauracji: na elewacji ogrodowej północno-zachodniej pałacowej wieży umieściła tablicę z szarego marmuru z poniższym napisem, upamiętniającym bitwę, rozgrywającą się wokół jej posiadłości:

„Na rowninach około tego Domu za czasow Wielkiego Napoleona Cesarza Francuzów Króla Włoskiego a panowania Fryderyka Augusta Króla Saskiego Xiążęcia Warszaw [y]; 19-go Kwietnia R. 1809 stoczona Wielka Batalia z Woyskiem Austriackim pod Dowództwem Arcy Xięcia Ferdynanda, gdzie Woyska Narodowe oparły się mężnie ogromney Nieprzyjacioł Potędze pod Dowodztwem J. Ośw. Xięcia Józefa Poniatowskie-go Ministra Woyny, Naczelnego Dowodzcy oraz chwalebna dla Miasta Warszawy Konwecya zawartą została – Urod [zona] Zofia Danglowa Podówczas Dziedziczka tych Dobr naprawiaiąc zruynowane Budowy i ten Dom – Wieczney Pamięci w tym napisie podaie”.

Po śmierci Zofii Danglowej (1816 r.), jej spadkobiercy wystawili dobra falenckie na licytację. Nabył je w 1818 roku Michał Ręga, były major wojsk polskich. W skład majątku w owym czasie wchodziły wsie: Falenty Duże, Falenty Małe, Jaworowa, Wypędy, folwarki: Janki i Puchały, osada Raszyn oraz część lasu Gołkowskiego.

W roku 1824, po zgonie Michała Ręgi, posiadłości odziedziczyła jego siostra Teresa Ręga. Zarządzanie dobrami w jej imieniu sprawował siostrzeniec Jan Sparmann, syn Heleny z Ręgów Sparmannowej, a potem w 1827 roku – jego brat Ludwik Sparmann. Teresa Ręga zmarła 12 stycznia 1827 r.; pochowana została na cmentarzu parafialnym w Raszynie.

W latach 1830–1839 Falenty były w posiadaniu Atanazego hr. Ostrowskiego herbu Rawicz, kanonika warszawskiego, syna senatora Tomasza, który nabył je na publicznej licytacji. Dobra Falenty były w tym czasie zadłużone w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Ponadto majątek poniósł duże straty na skutek zniszczenia budynków gospodarczych, zasiewów i zbiorów podczas działań powstańczych w 1831 roku. Wobec tego, że dzierżawa majątków nie przynosiła zysków, które pozwoliłyby na spłatę długów, Ostrowski zdecydował się na sprzedaż swych dóbr.

Nabył je w roku 1839 Jan Augustyn Spiski, kupiec warszawski, sędzia Trybunału Handlowego, który jednocześnie zobowiązał się spłacić zadłużenie ciążące na majątku. Spiski wprowadził i rozwinął na wielką skalę hodowlę ryb, zakładając stawy o łącznej powierzchni 70 mórg, znacznie powiększył ogród, zbudował oranżerię, założył hodowlę pięknych, sprowadzanych z zagranicy kwiatów, które „z wielką skrzętnością i kosztem zgromadził”. Kwiaty hodowane w Falentach znane były w okolicach i chętnie nabywane, również w Warszawie. Podziw wzbudzały swą wielkością drzewa kameliowe, rododendrony i azalie. Wkrótce dzięki tym działaniom i dużym nakładom finansowym Spiski wyprowadził majątek z ruiny. Zmarł w Warszawie 9 lutego 1844 r. i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. 

W roku 1845 dobra falenckie nabyła na licytacji Maria z Tyzenhauzów hr. Przezdziecka, żona Aleksandra, wybitnego historyka i archeologa. Falenty stanowiły letnią rezydencję Przezdzieckich, ponieważ posiadali pałace również w Warszawie. W związku z nabyciem dóbr został wykonany kolejny spis majątku Falenty oraz należących do nich folwarków i osad.

W latach 1852–1857 Przezdzieccy dokonali gruntownej przebudowy pałacu według projektów ówczesnego architekta Franciszka Marii Lanciego. Z tego okresu pochodzą cztery wieże na narożach, dobudowany do głównego korpusu północny ryzalit mieszczący kaplicę, południowa oficyna połączona z pałacem galerią arkadową, obecny wygląd fasad, neogotycka brama wjazdowa, oranżeria, a wewnątrz pałacu sala balowa na pierwszym piętrze. Przezdzieccy nie tylko pałac wspaniale odbudowali w stylu neorenesansowym, ale również ogród znacznie poszerzyli i obsadzili rzadko spotykanymi drzewami i kwiatami. W pałacu umieścili kolekcję obrazów, a także zbiory historyczne i pamiątki związane z bitwą raszyńską 1809 roku. Była to broń i części umundurowania znalezione na polach i bagnach. Aleksander hr. Przezdziecki herbu Roch III był znawcą sztuki, literatury ojczystej, a także wydawcą. Był również z zamiłowania archeologiem i brał czynny udział w wielu konferencjach i sympozjach naukowych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. On pierwszy opublikował w „Bibliotece Warszawskiej” (1852) – wzmiankę o odkopaniu na terenie dóbr falenckich w Puchałach popielnic słowiańskich. 

Następnym właścicielem (1872–1909) był Gustaw hr. Przezdziecki, młodszy syn Aleksandra, działacz gospodarczy i społeczny. W roku 1878 poślubił Marię Czapską i w tym czasie przeprowadził remont pałacu. Z tego okresu pochodzą niektóre elementy wystroju elewacji i wnętrz pałacowych. W górnym fryzie elewacji umieszczone zostały herby rodzin: Przezdzieckich – Roch III, Czapskich – Leliwa i Tyzenhauzów – Bawoł. Nad oknami pierwszego piętra wmurowano tarcze herbowe z monogramami GMP (Gustaw i Maria Przezdzieccy). Drzwi i okna zaopatrzono w mosiężne klamki w kształcie gałki z herbem Roch III oraz inicjałami GMP. Niektóre zachowały się do dziś w sali kolumnowej (dawna sala balowa). Wzniesiona została również brama w alei wjazdowej zwanej aleją Hrabską. Na wyższych słupach bramy widnieją herby Przezdzieckich i Czapskich. W roku 1978 brama ta została przeniesiona z alei Hrabskej i usytuowana przed wjazdem na dziedziniec pałacowy, obok małej portierni wybudowanej w 1977 r.

W latach 1909–1939 posiadłości falenckie należały do córki Gustawa Przezdzieckiego – Zofii ks. Czetwertyńskiej, żony Seweryna ks. Światopełka-Czetwertyńskiego herbu Pogoń Ruska, właściciela dóbr ziemskich w Sucho-woli w woj. lubelskim, prezesa Centralnego Towarzystwa Rolniczego (1907–1917). Czetwertyńscy dokonali dalszej przebudowy pałacu. Wtedy m.in. dobudowano obecne wejście do pałacu, które osłania portal z XVIII wieku z literami „P.T.” (Piotr Tepper).

W końcu września i na początku października 1914 roku w rejonie Dąbrówka–Falenty–Sękocin–Gołków toczyła się zaciekła bitwa niemiecko-rosyjska, która spowodowała wiele zniszczeń w majątku Falenty oraz w okolicy.

Córka Zofii i Seweryna ks. Czetwertyńskich – Barbara poślubiła w 1925 r. Adama Remigiusza hr. Grocholskiego herbu Syrokomla, adiutanta marszałka Józefa Piłsudskiego. W posagu otrzymała część majątków: Michałowice i Puchały. W Puchałach nad stawem Grocholscy rozpoczęli budowę domu, którą kontynuowali do wybuchu drugiej wojny światowej.

W czasie drugiej wojny światowej (1940–1945), w okresie okupacji hitlerowskiej, Niemcy urządzili w Falentach ośrodek wypoczynkowy dla wyższych oficerów SS i funkcjonariuszy Gestapo z alei Szucha w Warszawie. Przejęli również gospodarstwo rolne. W Falentach, w otoczeniu esesmanów i gestapowców, bywał szef Gestapo – Ludwik Hahn – kat Warszawy.

Po wojnie Falenty zostały przejęte w 1945 r. przez Skarb Państwa i – podobnie jak w swej odległej historii – przechodziły z rąk do rąk różnych instytucji. Ośrodek pałacowy był ośrodkiem szkoleniowym kolejno: Najwyższej Izby Kontroli (od 1945), Rady Państwa (od 1952), Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (w latach 1954–1964). Mieściły się tam również: Szkoła Rolnicza, Technikum Ogrodnicze i Podstawowa Szkoła Wieczorowa dla dorosłych.

W roku 1951 wybudowano wolno stojącą, dużą oficynę na planie podkowy, usytuowaną na północ od pałacu i nazywaną obecnie Pawilonem Naukowym. Budowa ta sprawiła, że część niszczejącej zabudowy folwarcznej i dworskiej straciła swoje funkcje użytkowe i została rozebrana w latach 60. W roku 1956 przeprowadzono – pod kierunkiem architekta Feliksa Kanclerza – remont całości zespołu pałacowego, zniszczonego w czasie okupacji niemieckiej. Park wokół pałacu został uporządkowany i zaplanowany na nowo przez architekta krajobrazu, Barbarę Chrzanowską.

W Falentach urodziła się i spędziła dwa pierwsze lata życia światowej sławy rzeźbiarka Magdalena Abakanowicz. Prowadzone są obecnie badania nad możliwością wskazania  konkretnego miejsca zamieszkiwania Jej rodziny. 

Inne były powojenne losy gospodarstwa rolnego. Początkowo majątek należał do Państwowych Nieruchomości Ziemskich, potem do Administracji Gospodarstw Rolnych i Leśnych (AGRiL) w latach 1945–1946, a następnie do Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR), wchodząc w skład zespołu PGR Wilanów (1949–1954). Stawy w tym czasie były wyłączone (110 ha) i należały do Zjednoczenia Rybactwa Śródlądowego. Z chwilą powstania Ośrodka Szkolenia Rolniczego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie – gospodarstwo falenckie stało się gospodarstwem pomocniczym tego Ośrodka (1954–1964).

Decyzją Ministra Rolnictwa z dnia 27 czerwca 1964 roku Ośrodek Szkolenia Rolniczego Falenty wraz z pałacem i przynależnym gospodarstwem rolnym o ogólnym obszarze 405,70 ha został przekazany z dniem 1 lipca 1964 roku Instytutowi Melioracji i Użytków Zielonych (IMUZ). Obecnie obiektem zarządza Instytut Technologiczno-Przyrodniczy - PIB (ITP - PIB), który został utworzony z dniem 1 stycznia 2010 roku, na mocy Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi poprzez połączenie: Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IBMER - rok założenia 1948) oraz Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych (IMUZ - rok założenia 1953).

Źródło:

J. Barszczewski, M. Fabianowicz, B. Huflejt, A. Wasilewski. Przewodnik- Rezerwat przyrody „Stawy Raszyńskie” Falenty, 2003.

Materiały opracowane we współpracy z Centrum Sportu Raszyn oraz Gminą Raszyn w ramach cyklu Wielki Quzi wiedzy o Raszynie